در حوالی غروب

یک عمر پشیمان ز پشیمانی خویشم

در حوالی غروب

یک عمر پشیمان ز پشیمانی خویشم

خون چکه چکه ریزد ازپنچه ی چناران


http://upload.wikimedia.org/wikipedia/fa/3/31/%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86_%D9%85%D9%86%D8%B2%D9%88%DB%8C.gif


آیا چه دیدی آن شب در قتلگاه یاران؟ 

چشم درشت خونین،ای ماه سوگواران!

از خاک بر جبینت خورشیدها شَتک زد

آندم که داد ظلمت فرمان تیر باران

رعنا و ایستاده،جان ها به کف نهاده،

رفتند و مانده بر جا ما خیل شرمساران

ای یار،ای نگارین!پا تا سر تو خونین!

ای خوش ترین طلیعه از صبح شب شماران!

داغ تو ماندگار است،چندانکه یادگار است،

از خون هزار لاله بر بیرق بهاران

یادت اگرچه خاموش،کی می شود فراموش؟

نامت کتیبه ای شد بر سنگ روزگاران 

 

هر عاشقی که جان داد،در باغ سروی افتاد،

برخاک و سرخ تر شد خوناب جوی باران

سهلش مگیر چونین،این سیب های خونین

هر یک سری بریده است بر دار شاخساران

باران فرو نشسته است اما هنوز در باغ

خون چکه چکه ریزد ازپنچه ی چناران

 

باران خون و خنجر،گفتی و شد مکرر

شاعر خموش دیگر! (باران مگو،بباران!)

دریاب مان در این شب تاریک، یا حسین

ای تکنواز نابغه نینوا، حسین
وی تکسوار واقعه کربلا، حسین


ای از ازل نوشت سواد سرشت خویش
با سرنوشت غربت خود آشنا، حسین
 

هم جای فدای راه وفا کرده، هم جهان،
هم جان و هم جهان به وفایت فدا، حسین
 

از امن و عافیت؛ به رضایت جدا شدی
چون گشتی از مدینه جدت، جدا حسین
 

یک کاروان ذبیح، به همراه داشتی
از فطرت خجسته شیر خدا، حسین
 

یک کاروان اسیر به همراه داشتی
از عترت شکسته دل مصطفا، حسین
 

جانبازی ات به منزل آخر رسیده بود
در کربلا که خیمه زدی و سرا، حسین
 

وز آستین لعنت ابلیس رسته بود
دستی که رگ گسیخت ز خون خدا، حسین


شسته است خون پاک تو، چرک جهان همه
تا خود جهان چگونه دهد، خونبها، حسین
 

در پیش روی سب و ستم، خیزران چه کرد
با آن سر بریده به جور از قفا، حسین
 

کامروز هم تلاوت قرآن رسد به گوش
زان سر که رست چون گل خون بر جدا، حسین
 

چاک افق رسید به دامان آسمان
وقتی فلک گرفت به سوکت عزا، حسین
 

حتا کویر تف زده را ، اشک شسته بود
وقتی جهان گریست، عزای تو را، حسین


سوک تو کرد زلزله، چندان که خواهرت
زینب فکند ولوله از «وا اخا» حسین
 

من زین عزا چگونه نگریم که در غمت
برخاست ناله از جگر سنگ ها، حسین
 

«آزاده باش باری اگر دین نداشتی»
زیباترین سفارش مولای ما، حسین
 

از بعد قرن های فراوان هنوز هم
ما راست رهشناس ترین رهنما، حسین
 

تو کشتی نجات و چراغ هدایتی
دریاب مان در این شب تاریک، یا حسین


حسین منزوی

خون خدا

نمی دانم تو را در ابر دیدم یا کجا دیدم
به هر جایی که رو کردم فقط روی تو را دیدم
 
تو را در مثنوی ، در نی ، تو را در های و هو ، در هی
تو را در بند بند ناله های بی صدا دیدم
 
تو مانند ترنم ، مثل گل ، عین غزل بودی
تو را شکل توسل، مثل ندبه ، چون دعا دیدم
 
دوباره لیله القدر آمد و شوریدگی هایم
تب شعر و غزل گل کرد و شور نینوا دیدم
 
شب موییدن شب آمد و موییدن شاعر
شکستم در خودم از بس که باران بلا دیدم
 
صدایت کردم و آیینه ها تابید در چشمم
نگاهم را به دالان بهشتی تازه وا دیدم
 
نگاهم کردی و باران یکریز غزل آمد
نگاهت کردم و رنگین کمانی از خدا دیدم
 
تو را در شمع ها، قندیل ها ، در عود ، در اسپند
دلم را پر زنان در حلقه ی پروانه ها دیدم
 
تو را پیچیده در خون ، در حریر ظهر عاشورا
تو را در واژه های سبز رنگ ربنا دیدم
 
تو را در آبشار وحی جبرائیل و میکائیل
تو را یک ظهر زخمی در زمین کربلا دیدم
 
تو را دیدم که می چرخید گردت خانه ی کعبه
خدا را در حرم گم کرده بودم ، در شما دیدم
 
شبیه سایه ی تو کعبه دنبالت به راه افتاد
تو حج بودی ، تو را هم مروه دیدم ، هم صفا دیدم
 
شب تنهای عاشورا و اشباحی که گم گشتند
تو را در آن شب تاریک ، "مصباح الهدی" دیدم
 
در اوج کبر و در اوج ریای شام – ای کعبه –
تو را هم شانه و هم شان کوی کبریا دیدم
 
دمی که اسب ها بر پیکر تو تاخت آوردند
تو را ای بی کفن ، در غربت آل عبا دیدم
 
دلیل مرتضی! شبه پیمبر! گریه ی زهرا(س)
تو را محکم ترین تفسیر راز " انما " دیدم
 
هجوم نیزه ها بود و قنوت مهربان تو
تو را در موج موج ربنا  در"آتنا " دیدم
 
تو را دیدم که داری دست در دستان ابراهیم
تو را با داغ حیدر ، کوچه کوچه ، پا به پا دیدم
 
تو را هر روز با اندوه ابراهیم ، همسایه
تو را با حلق اسماعیل ، هر شب همصدا دیدم
 
همان شب که سرت بر نیزه ها قرآن تلاوت کرد
تو را در دامن زهرا(س) و دوش مصطفی(ص) دیدم
 
تنور خولی و تنهایی خورشید در غربت
تو را در چاه حیدر همنوای مرتضی دیدم
 
سرت بر نیزه قرآن خواند و جبرائیل حیران ماند
و من از کربلا تا شام را غار حرا دیدم
 
به یحیی و سیاوش جلوه می بخشد گل خونت
تو را ای صبح صادق با امام مجتبی (ع) دیدم
 
تو را دلتنگ در دلتنگی شامی غریبانه
تو را بی تابی در بی تابی طشت طلا دیدم
 
شکستم در قصیده ، در غزل ، ای جان شور و شعر
تو را وقتی که در فریاد " ادرک یا اخا " دیدم
 
تمام راه را بر نیزه ها با پای سر رفتی
به غیرت پا به پای زینب کبری تو را دیدم
 
دل و دست از پلیدی های این دنیا شبی شستم
که خونت را حنای دست مشتی بی حیا دیدم
 
چنان فواره زد خون تو تا منظومه ی شمسی
که از خورشید هم خون رشیدت را فرا دیدم
 
مصیبت ماند و حیرت ماند و غربت ماند و عشق تو
ولا را در بلا جستم ، بلا را در ولا دیدم
 
تصور از تفکر ماند و خون تو تداوم یافت
تو را خون خدا ، خون خدا ، خون خدا دیدم
  

                                                         سروده شد در شب اول محرم سال  1358



علیرضا قزوه

ابتدای کربلاغدیر بود

ابتدای کربلاغدیر بود
ویژگیهای شعر عاشورایی معاصر

نویسنده: علی خوشه چرخ آرانی

کربلا، نه تنها رستاخیز عشق که بر پادارنده قیامت تاریخی انسان ها و رستخیز جان مردم مرده است و به قول محتشم، در کربلاجهان از هم می گسلد و از آسمان خون می بارد و سرادق گردون نگون می شود و انسان ها بر صفحه ی هستی، از تاثیر آن، بر پای می ایستند.
    دیگر بار در گردونه منظم هستی که نشانه ای از نشانه های خالق بی مثال است به محرم رسیده ایم؛ موسمی که حسین بن علی (ع)، تمامی دار و ندار، هست و نیست، بود و نبودش را به مسلخ عشق آورد. تا دین جدش رسول خدا (ص) برای همیشه تاریخ یادگار و ماندگار بماند و فریضه امر به معروف و نهی از منکر جاودانه از برادر وفادارش اباالفضل (ع) گرفته تا خواهر همیشه همراهش زینب (س). از جگر گوشه اش علی اکبر (ع) گرفته تا فرزند شش ماهه شیرخواره اش علی اصغر (ع) و...
    و به راستی که فقط آسمانیان می دانند که حسین (ع) چه کرد و قلم و بنان و بیان ما دل بستگان و وابستگان به تعلّقات دنیوی را یارای درک و توصیف حماسه حسینی نیست، اما به جهت عشق و ارادت به ساحت مقدس آن امام همام و آن قیام الهی، بسیاری کوشیدند از ابزار هنر و ادب خویش اعم از نگارگری، خطاطی، طراحی و عرصه ی شعر و شاعری استفاده و محبّت و مودّت خود را به درگاه آسمانی او اعلان و ابراز دارند و چه بسیارند هنرمندان و شاعرانی که رمز مانایی و جاودانگی نامشان به واسطه توصیف حماسه عظیم عاشوراست.
    بیش از یک هزار و 300 سال است که عاشورا و کربلارا از هر زبانی می شنویم، از منابر، مجالس، محافل ادبی، کتاب ها و ... ولی گویا هرگز این حماسه رنگ کهنگی و نسیان نمی گیرد و در حقیقت از کلام هر کس که از ستم می خروشد، ندای حسین (ع) می جوشد و فریاد سرخ حسینی به سان پرچمی بر فراز هر قیام ظالمانه در اهتراز است و خواهد بود.
    تاریخچه سوگواری ادبی در ایران دیرینه است و هر چند حکیم کسایی مروزی را نخستین آغازگر ادبیات شیعی در شعر فارسی دانسته اند، اما قدیم ترین غم سروده مذهبی در توصیف کربلاو کربلائیان در شعر قوامی رازی شاعر شیعی مذهب اوایل قرن ششم هجری نمایان است و بعدها شاعران ناموری همچون ناصر خسرو، عطار نیشابوری، سیف فرغانی، مولانا جلال الدین، خواجوی کرمانی، اوحدی مراغه ای، سلمان ساوجی، ابن حسام خوسفی، جامی، محتشم کاشانی، بابافغانی، اهلی شیرازی، وصال شیرازی، فیاض لاهیجی، صباحی بیدگلی، فدایی مازندرانی، عمّان سامانی، اقبال لاهوری و ... در ذکر مناقب و مراثی و پاسداشت این حماسه اشعاری گران قدر سروده اند؛ امّا این حرکت عالی مذهبی هم چنان از سوی شاعران معاصر ادامه و این قطار با سرعت بیشتری حرکت و به سان خونی در رگ های شاعران حق جو و حقیقت طلب جاری و ساری است با این تفاوت که اگرچه اکثر شعر شاعران گذشته جنبه توصیفی و شرح این رویداد داشت و شاعران دیرین به این واقعه به صورت یک رویداد مجرّد و بدون ارتباط عمیق با تاریخ پرداخته اند، اما در دوره معاصر به تدریج این تفکر میان شاعران ایجاد گردید که به ابعاد سیاسی، اجتماعی و تاریخی حماسه عظیم عاشورا نیز نگاهی ژرف و توام با امعان نظر داشته باشند.
     ابتدای کربلامدینه نیست، ابتدای کربلاغدیر بود
    ابرهای خونْ فشان نینوا، اشک های حضرت امیر بود
    بعد از آن فتوت همیشه سبز، برکت از حجاز و از عراق رفت
    هر چه دانه داشتند سنگ شد، پشت هر بهار، صد کویر بود
    بعد مکه و مدینه، دام شد، کوفه صرف عیش و نوش شام شد
    آفتابِ سربلندِ سایه سوز، در حصارِ نیزه ها اسیر بود
    الامان ز شام، الامان ز شام، الامان ز درد و غربت امام
    شام بی مروّت غریب کش، کاش کوفه ی بهانه گیر بود
    هان! هبا شدید، هان! هدر شدید، مردم مدینه! بی پدر شدید
    این صدای غربت مدینه بود، این صدای زخمی بشیر بود
    کربلابه اصل خود رسیدن است، هر چه می روم به خود نمی رسم!
    چشم تا به هم زدم چه دور شد، تا به خویش آمدم چه دیر بود!
    علیرضا قزوه
    دیگر ویژگی برجسته شعر عاشورایی معاصر، بیان حماسی است، حماسه ای که در خور مخاطبان است و شکوهمند و استوار و فاخر، یعنی نه به افراط دور بر می دارد و نه به درّه غلّو می افتد و نه با تفریط باعث بی رقص در معرفت و ناتوانی ذهن می گردد، مثلاً حسن حسینی در شعر «حدیث متواتر باران» تنها با استفاده درست از سه کلمه «پولاد»، «بلند» و «دامنه دار» حماسه را در خون شعر تزریق می کند.
    تقصیر از کدام گلو بود؟ / وقتی کنار شریعۀ پولاد، / خطاب به تاریخ/ گلویی تازه تر می شد / و خیمه گاهی بلند / در حریق دامنه دار سکوت / به غارت می رفت ....؟
    «تصویر آفرینی و بازنمایی و یادآوری فضای پس از واقعه عاشورا نیز از دیگر ویژگی ها و وجوه تمایز شعر عاشورایی معاصر و گذشته است، آن چه در شعر معاصر نمود و نماد بیشتری دارد فضایی ترکیب یافته از خون و ماتم و در عین حال غربتی شکوهمند و همراه با عزت و افتخار است.
    یاران چه غریبانه رفتند از این خانه
    هم سوخته شمع ما، هم سوخته پروانه
    بشکسته سبو هامان، خون است به دل هامان
    فریاد و فغان دارد دردی کش میخانه
    هر سوی نظر کردم، هر کوی گذر کردم
    خاکستر و خون دیدم، ویرانه به ویرانه
    آتش زده در خرمن، وای من و وای من
    از خانه نشان دارد، خاکستر کاشانه
    ای وای که یارانم، گل های بهارانم
    رفتند از این خانه، رفتند غریبانه
    پرویز بیگی حبیب آبادی
    دشت خاموش است و صحرا خسته است
    ماه گویی بار از این جا بسته است
    پس چه شد آن سایه ها و بیدها
    پس کجا رفتند آن خورشیدها
    می وزید از دور عطر پونه شان
    خال سبز هاشمی بر گونه شان
    بوی روح و بوی معبد داشتند
    بوی گیسوی محمّد داشتند
    احمد عزیزی
    توجه به آخرین روزها و لحظه های حماسی امام حسین (ع) و یارانش نیز از دیگر ویژگی های شعر معاصر نسبت به شاعران گذشته است و برخلاف شاعر پیشین که با بیانی مستقیم به شرح واقعه پرداخته اند شاعران معاصر کوشیده اند غالباً از نظر گاه عرفانی و با بیانی غیرمستقیم به تصویر حماسه عاشورا بپردازند موضوعی که در شعر شاعران گذشته عاشورایی فقط در اشعار عمان سامانی و اقبال لاهوری یافت می شود. مثلاً در ابیات زیر ترکیباتی هم چون «هدهد پیر»، «وادی طلب» و شب جاودانگی و واژگانی همچون «حیرانی» و «پریشانی» از واژگان مستعمل در حوزه ادبیات عرفانی است.
    شب سکوت، شب جاودانگی در دشت
    شب بلوغ، شب عاشقان بی برگشت
    شبی که گر چه همه مژده خطر می داد
    دوباره هدهد پیر از خطر خبر داد
    که عشق مُردن در وادی طلب دارد
    به ماه خیره شدن های نیمه شب دارد
    مرام زندگی عاشقانه حیرانی ست
    همیشه عاقبت عاشقی پریشانی ست
     حسین دلیری
    خوشا از دل نم اشکی فشاندن
    به آبی آتش دل را نشاندن
    خوشا ز آن عشق بازان یاد کردن
    زبان را زخمه فریاد کردن
    خوشا از نی، خوشا از سر سرودن
    خوشا نی نامه ای دیگر سرودن
    نوای نی نوای بی نوایی ست
    هوای ناله هایش نینوانی ست...
    چو از جان پیش پای عشق سرداد
    سرش برنی، نوای عشق سرداد
    به روی نیزه و شیرین زبانی
    عجب نبود زنی شکّر فشانی
    شگفتا بی سرو سامانی عشق
    به روی نیزه سرگردانی عشق
    قیصر امین پور
    در کنار ویژگی های یاد شده، از در آمیختگی آرایه های ادبی در شعر عاشورایی معاصر هم نباید غافل شد. در شعر عاشورایی معاصر، شاعر در استفاده از آرایه های ادبی نوجویی می کند و گاهی حتی به هنجارشکنی دست می زند، مثلاً گاهی با تلفیق ایهام تناسب و تلمیح می کوشد از حادثه ای، تصویر بسیار بدیع و شاعرانه می سازد.
    ستاره ها یک یک / سرخ / سوسو زدند / و با سه شعله/ گلوگاه راه شیری شکافت/ یاد کرد میدان های نبرد عاشورائیان و شرح حواشی آن میدان ها آخرین موضوع شعر عاشورایی معاصر است.
    تو آن راز رشیدی / که روزی فرات / بر لبت آورد / و ساعتی بعد / در باران متواتر پولاد / بریده بریده افشا شدی / ... حسن حسینی
    آه ای فرات / در کنار تو / میدان در آتش خاکستر شود / و تو آرام آرام فرو می ریزی / و در بسترت کهکشانی از فرشته پرپر می شود / و تو نرم و سر به زیر / بر پنجره ی پا می گریزی / ... چگونه بر خود نمی پیچی از زخم / چگونه در خود نمی خشکی از شرم؟
    مصطفی علی پور
    شاعر در ابیات بالافرات را هدف سرزنش قرار می دهد که نظاره گر تشنه کامی و در عین حال پایمردی حسین بن علی (ع)، و یاران وفادارش همچون ابوالفضل العباس (ع) تا پای جان بود.
    
    


 روزنامه کیهان، شماره 20905 به تاریخ 4/8/93، صفحه 7 (ادب و هنر)

نگاهی به مثنوی تاوان این خون تا قیامت ماند بر ما


نگاهی به یک مثنوی از علی معلم‌


اغراق نیست اگر بگوییم که مثنوی «تاوان این خون تا قیامت ماند بر ما» از شاخص‌ترین آثار علی معلم دامغانی و در عین حال از آثار ماندگار عاشورایی در عصر حاضر است‌، هم به واسطة محتوای جهت‌بخش و هم به اعتبار آرایه‌های صوری آن‌. در این یادداشت‌، می‌کوشیم که به اجمال از ویژگیهای صوری و محتوایی آن سخن گوییم‌. شعر با این بیتها شروع می‌شود.

     روزی که در جام شفق مُل کرد خورشید،

     بر خشک‌چوب نیزه‌ها گُل کرد خورشید

     شید و شفق را چون صدف در آب دیدم‌

     خورشید را بر نیزه‌، گویی خواب دیدم‌

     خورشید را بر نیزه‌؟ آری‌، این‌چنین است‌

     خورشید را بر نیزه دیدن سهمگین است‌

     بر صخره از سیب‌ِ زنخ‌، بَر می‌توان دید

     خورشید را بر نیزه کمتر می‌توان دید

     شروع شعر، بسیار بدیع و هنری است‌. شاعر از «روز»ی خاص سخن می‌گوید، ولی تا مدتی روشن نمی‌دارد که این کدام روز است‌. فقط اشارتی که به خورشید و نیزه می‌شود، برای خوانندة بصیر، فضای کلّی شعر را روشن می‌دارد.

به «ادامة مطلب» مراجعه کنید.


     خورشید در مصراع اول‌، همین کرة خورشید است و در مصراع دوم‌، خورشیدی که در عصر عاشورا بر نیزه شد. این مصراع دوم‌، البته یک تصویر عینی را هم تداعی می‌کند، تصویر غروب خورشید در یک نیزه‌زار و در لحظه‌ای که به موازات سرنیزه‌ها قرار دارد.

     این «گُل‌کردن‌» نیز خالی از ظرافت نیست‌. از سویی شکفتن گل را تداعی می‌کند و از سویی‌، کنایتاً به معنی «آشکارشدن‌» و «پدیدارشدن‌» است و در این معنی در شعر مکتب هندی دیده شده است‌، چنان که بیدل می‌گوید

     این قدر دیده به دیدار که حیران گل کرد

     که هزار آینه‌ام بر سر مژگان گل کرد

     باری‌، شاعر در چهار بیت اول‌، خواننده را همچنان در ابهام و تعلیق می‌گذارد. جملات‌ِ کوتاهی که مرتب قطع و وصل می‌شوند، به این ابهام اضطراب‌آلود می‌افزایند. علاوه بر اینها، لحن شاعر نیز تردیدآمیز است‌. گویا واقعه آن‌قدر شگفت است که برایش باورکردنی نیست‌. به نظرش می‌آید که خواب می‌بیند و با خود سؤال و جواب می‌کند و در نهایت به این نتیجه می‌رسد که رویداد بی‌سابقه‌ای رخ داده است‌.

     در بند دوم‌، شاعر سخن را در مسیری دیگر پیش می‌برد. در ظاهر به نظر می‌رسد که او از موضوع دور می‌شود، ولی چنین نیست‌. یک خالیگاه در اینجا وجود دارد که پر کردنش به عهدة خواننده گذاشته شده است‌.

     در جام‌ِ من مَی پیش‌تر کن ساقی امشب‌

     با من مدارا بیشتر کن ساقی امشب‌

     بر آبخورد آخر مقدّم تشنگان‌اند

     می ده‌، حریفانم صبوری می‌توانند

     شاعر بنا بر سنت شعر فارسی‌، به ساقی خطاب می‌کند و از او انتظار دارد که در تقسیم می‌، او را بر دیگر حریفان مقدم بدارد. اما چرا؟ چون او صبر و شکیبایی را از کف داده‌است‌. اینجا کم‌کم دوباره به اصل موضوع نزدیک می‌شویم‌.

     من صحبت شب تا سحوری کی توانم‌؟

     من زخم دارم‌، من صبوری کی توانم‌؟

     من زخمهای کهنه دارم‌، بی‌شکیبم‌

     من گرچه اینجا آشیان دارم‌، غریبم‌

     من با صبوری کینة دیرینه دارم‌

     من زخم داغ آدم اندر سینه دارم‌

     گویا سخن از یک زخم عمیق در میان است‌، زخمی به عمق تاریخ‌، از نخستین حق‌کشی نوع بشر، یعنی ماجرای هابیل و قابیل‌. از اینجا یک سیر تاریخی شروع می‌شود که درونمایة محتوایی شعر را می‌سازد.

     اصل حرف شاعر، از این به بعد است که شرح شاعرانة یک نگرش فکری و تاریخی دربارة واقعة کربلا را در خود دارد. این نگرش مبتنی است بر تلقی خاصی از فلسفة تاریخ و از یادگارهای زنده‌یاد دکتر علی شریعتی است‌. شریعتی در کتاب «حسین وارث آدم‌» پیوندی ایجاد می‌کند میان واقعة کربلا و همة درگیریهای دایمی حق و باطل در طول تاریخ‌، از آدم تا امروز. او در نهایت‌، انسان امروز را واپسین حلقة این زنجیر تا حال حاضر می‌داند.

     علی معلّم در این مثنوی و چند مثنوی دیگر خویش‌، متأثر از این فکر است و می‌کوشد آن را در لباسی شاعرانه بیان کند، چنان که در این بیتها می‌بینیم‌.

     من زخم‌دار تیغ قابیلم‌، برادر

     میراث‌خوار رنج هابیلم‌، برادر!

     یوسف مرا فرزند مادر بود در چاه‌

     یحیی‌! مرا یحیی برادر بود در چاه‌

     از نیل با موسی بیابانگرد بودم‌

     بر دار با عیسی شریک درد بودم‌

     من با محمد از یتیمی عهد کردم‌

     با عاشقی میثاق خون در مهد کردم‌

     بر ثَورِ شب با عنکبوتان می‌تنیدم‌

     در چاه‌ِ کوفه وای‌ِ حیدر می‌شنیدم‌

     بر ریگ صحرا با اباذر پویه کردم‌

     عماروَش چون ابر و دریا مویه کردم‌

     من تلخی صبر خدا در جام دارم‌

     صفرای رنج مجتبی در کام دارم‌

     من زخم خوردم‌، صبر کردم‌، دیر کردم‌

     من با حسین از کربلا شبگیر کردم‌

     آن روز در جام شفق مُل کرد خورشید

     بر خشک‌چوب نیزه‌ها گل کرد خورشید

     فریادهای خسته سر بر اوج می‌زد

     وادی به وادی خون پاکان موج می‌زد

     او در اینجا به اجمال‌، کوشیده است ماجرا را از هابیل و قابیل به حسین و یزید برساند. با چنین تفکری است که او به انسان امروز خطاب می‌کند و به شکلی غیرمستقیم‌، یادآور می‌شود که ما نیز در این جریان چندان بی‌طرف نیستیم‌; نه تنها بی‌طرف نیستیم که بی‌تقصیر هم نیستیم‌.

     بی‌درد مردم‌، ما خدا، بی‌درد مردم‌

     نامرد مردم‌، ما خدا، نامرد مردم‌

     از پا حسین افتاد و ما بر پای بودیم‌

     زینب اسیری رفت و ما بر جای بودیم‌

     از دست ما بر ریگ صحرا نطع کردند

     دست علمدار خدا را قطع کردند

     نوباوگان مصطفا را سر بریدند

     مرغان بستان خدا را سر بریدند

     در برگ‌ریز باغ زهرا برگ کردیم‌

     زنجیر خاییدیم و صبر مرگ کردیم‌

     چون بیوگان ننگ سلامت ماند بر ما

     تاوان این خون تا قیامت ماند بر ما

     نکتة جالب در این پاره از مثنوی‌، می‌گوید «من‌» چنین بودم و «من‌» چنان بودم‌. به واقع او انسان امروز را از کربلا جدا نمی‌داند و تلویحاً یادآور می‌شود که گویا همة حق‌جویان تاریخ‌، در برابر حادثة کربلا مسئولیتی یکسان دارند. آن حادثه نیز فقط آن چیزی نیست که در سال 61 هجری رخ داد، بلکه یک رویداد جاودانه است‌، البته هر بار در جامه‌ای دیگر.

     در بیتهایی که خواندیم‌، این حقیقت روشن می‌شود. شاعر از آنانی شکایت دارد که سر در گریبان خویش فرو بردند و در قبال عاشورا بی‌تفاوت ماندند. امّا اینجا نیز زاویة دید او، همان اول‌شخص است و باز یادآور این که گویا ما انسانهای امروز نیز در این سکوت خفّت‌بار، مقصر هستیم‌.

     اما این اثر، در کنار محتوای جهت‌بخش خود، از هنرمندیهای شاعرانه هم بی‌بهره نیست و آرایه‌ها و فنون شعر، در آن به خوبی رعایت شده است‌. یکی از این آرایه‌ها، تکرارهای زیبایی است که در جای جای مثنوی دیده می‌شود، مثلاً در این بیت‌

     بی‌درد مردم‌، ما خدا، بی‌درد مردم‌

     نامرد مردم‌، ما خدا، نامرد مردم‌...

     هم‌چنان در بیت زیر، تقابل‌ِ «از پای افتادن‌» و «برپای بودن‌» هم خالی از زیبایی نیست‌.

     از پا حسین افتاد و ما بر پای بودیم‌

     زینب اسیری رفت و ما بر جای بودیم‌

     یکی دیگر از زیباییهای این شعر، به‌ویژه در بیتهای آخر، تازگی و غرابت قافیه‌هاست که شنونده را به شگفتی وا می‌دارد، مثل قافیه‌شدن «نطع‌» با «قطع‌» و «برگ‌» با «مرگ‌». این‌گونه قافیه‌های غریب و تازه‌، در تکمیل موسیقی کناری شعر بسیار کارگشایند.

     فراموش نکنیم که شاعر در این بیت نیز کار جامعة بی‌تفاوت را نوعی همراهی با یزیدیان می‌داند. آنان شمشیر گرفتند، ولی اینان نطع شدند و نطع‌، یکی از ابزار و آلات جلادی بوده است‌، یعنی سفره‌ای چرمی که محکومان را بر روی آن گردن می‌زده‌اند.

     تقابل میان «برگ‌ریز» و «برگ‌کردن‌» نیز زیباست و نشانگر توجه شاعر به این تناسبهای زبانی‌، به‌ویژه که «برگ‌» دوم‌، معنی مجازی «اسباب‌» و «لوازم‌» و «تجملات‌» را نیز یادآور می‌شود. عبارت «ساز و برگ‌» که تا امروز در زبان فارسی باقی مانده‌است‌، به همین معنی از «برگ‌» اشاره دارد. با این معنی از «برگ‌»، شاعر غیرمستقیم عافیت‌طلبی و دنیاجویی مردمان را یادآور می‌شود.

     «صبر مرگ‌» یک ترکیب محاوره‌ای زیباست و بسیار شباهت دارد به عبارت «جان به مرگ دادن‌» که هم‌اکنون در زبان مردم بعضی از مناطق‌، رایج است‌.

     بیت آخر شعر، بازگشتی است به نخستین بیت آن‌، و گویا ما در حرکت بر روی یک دایره‌، به نقطة نخست رسیده‌ایم‌. پس می‌توان انتظار داشت که این چرخیدن‌، در ذهن شنونده همچنان ادامه یابد و همچنان او را به تفکر وادارد. این بازگشت‌، هم از لحاظ انسجام اندیشة شعر مهم است و هم به زیبایی آن کمک می‌کند.

     روزی که بر جام شفق مل کرد خورشید،

     بر خشک‌چوب نیزه‌ها گل کرد خورشید



محمد کاظم کاظمی

http://mkkazemi.persianblog.ir/post/746/

روزی که در جام شفق مل کرد خورشید

روزی که در جام شفق مل کرد خورشید
بر خشک چوب نیزه‌ها گل کرد خورشید

شید و شفق را چون صدف در آب دیدم
خورشید را بر نیزه گوئی خواب دیدم

خورشید را بر نیزه؟ آری اینچنین است
خورشید را بر نیزه دیدن سهمگین است

بر صخره از سیب زنخ بر می‌توان دید
خورشید را بر نیزه کمتر می‌توان دید

در جام من می پیش تر کن ساقی امشب
با من مدارا بیشتر کن ساقی امشب

بر آبخورد آخر مقدَّم تشنگانند
می ده حریفانم صبوری می‌توانند

این تازه رویان کهنه رندان زمینند
با ناشکیبایان صبوری را قرینند

من صحبت شب تا سحوری کی توانم
من زخم دارم من صبوری کی توانم

تسکین ظلمت شهر کوران را مبارک
ساقی سلامت این صبوران را مبارک

من زخم‌های کهنه دارم بی شکیبم
من گرچه اینجا آشیان دارم غریبم

من با صبوری کینه دیرینه دارم
من زخم داغ آدم اندر سینه دارم

من زخم‌دار تیغ قابیلم برادر
میراث‌خوار رنج هابیلم برادر

یوسف مرا فرزند مادر بود در چاه
یحیی! مرا یحیی برادر بود در چاه

از نیل با موسی بیابانگرد بودم
بر دار با عیسی شریک درد بودم

من با محمد از یتیمی عهد کردم
با عاشقی میثاق خون در مهد کردم

بر ثور شب با عنکبوتان می‌تنیدم
در چاه کوفه وای حیدر می‌شنیدم

بر ریگ صحرا با اباذر پویه کردم
عمار وَش چون ابر و دریا مویه کردم

تاوان مستی همچو اشتر باز راندم
با میثم از معراج دار آواز خواندم

من تلخی صبر خدا در جام دارم
صفرای رنج مجتبی در کام دارم

من زخم خوردم صبر کردم دیر کردم
من با حسین از کربلا شبگیر کردم

آن روز در جام شفق مل کرد خورشید
بر خشک چوب نیزه‌ها گل کرد خورشید

فریادهای خسته سر بر اوج میزد
وادی به وادی خون پاکان موج میزد

بی درد مردم ها خدا، بی درد مردم
نامرد مردم ها خدا، نامرد مردم

از پا حسین افتاد و ما برپای بودیم
زینب اسیری رفت و ما بر جای بودیم

از دست ما بر ریگ صحرا نطع کردند
دست علمدار خدا را قطع کردند

نوباوه‌گان مصطفی را سربریدند
مرغان بستان خدا را سربریدند

دربر گریز باغ زهرا برگ کردیم
زنجیر خائیدیم و صبر مرگ کردیم

چون بیوه‌گان ننگ سلامت ماند برما
تاوان این خون تا قیامت ماند برما

روزی که در جام شفق مل کرد خورشید
بر خشک چوب نیزه‌ها گل کرد خورشید


علی معلم دامغانی

ای جـوهـر سـرداری سـرهـای بـریـده وی اصـل نمیـرنـدگـی نسـل نمیـران


ای خون اصیلت به شتک‌ها ز غدیران
افشانده شرف‌ها به بلندای دلیران


جاری شده از کرب‌وبلا آمده و آنگاه
آمیخته با خون سیاووش در ایران


تو اختر سرخی که به انگیزه‌ی تکثیر
ترکیـد بر آیینه‌ی خورشیدضمیران
 
ای جـوهـر سـرداری سـرهـای بـریـده
وی اصـل نمیـرنـدگـی نسـل نمیـران
 
خرگاه تو می‌سوخت در اندیشه‌ی تاریخ
هربار که آتش زده شد بیشه‌ی شیران
 
آن شب چه شبـی بود که دیدند کواکـب
نظـم تو پراکنـده و اردوی تـو ویران
 
وان روز که با بیرقی از یک تن بی‌سر
تا شـام شـدی قـافله‌سـالار اسیـران
 
تا بـاغ شـقایـق بشـونـد و بشکـوفـنـد
باید کـه ز خـون تـو بنوشنـد کویـران
 
تـا انـدکـی از حـقّ سخـن را بگـزارنـد
بایـد کـه ز خـونـت بنـگارنـد دبیـران
 
حدّ تو رثا نیست عزای تو حماسه‌است
ای کاسته شأن تو از این معرکه‌گیران 

حسین منزوی